Κηπιάδης, Γ. Ἰ. (1888). Ἀπομνημονεύματα τῶν κατὰ τὸ 1821 ἐν τῇ νήσῳ Κύπρῳ τραγικῶν σκηνῶν. Ἀλεξάνδρεια: Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Ἡ Ὁμόνοια Βιτάλη καὶ Μανουσάκη
Καθ’ ὃν χρόνον ἐν Πελοποννήσῳ τε καὶ Στερεᾷ Ἑλλάδι ἀνεπετάσθη ἡ κυανόλευκος σημαία τοῦ Σταυροῦ καὶ τῆς Ἐλευθερίας, καὶ σύσσωμος ἡ τότε φοβερὰ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία συνεταράχθη, καὶ διὰ στόλων καὶ στρατών ἐπετέθη ὡς Γολιάθ κατὰ Δαβίδ, καὶ ἵνα καταπνίξῃ πανταχοῦ τῆς ἐπικρατείας της πᾶσαν ἐξεγερθησομένην φωνὴν καὶ συμπάθειαν τῶν δούλων Ἑλλήνων πρὸς τοὺς ἡρωϊκῶς μαχομένους ἀδελφούς, τὸν ἀφοπλισμὸν καὶ τὴν σφαγὴν διέταττε ἀπειραρίθμων χριστιανῶν ἀθῴων, καὶ ἐν μὲν τῆ Κωνσταντινουπόλει μαρτυρικὸν πρωτόλειον, κατ’ αὐτὴν τὴν μεγάλην ἡμέραν τοῦ Πάσχα 10 Ἀπριλίου 1821, προσηνέχθη ἐπὶ τῆς ἀγχόνης ὁ ἀοίδιμος τῶν Ἑλλήνων Πατριάρχης Γρηγόριος ὁ Ε΄ καὶ οἱ σὺν αὐτῷ σφαγιασθέντες Συνοδικοί του, ἐν δὲ ταῖς λοιπαῖς τῆς τλήμονος Ἀνατολῆς πόλεσι καὶ χώραις πολλὰ ἐπίσης ἄλλα θύματα ἱερωμένων τε καὶ προὐχόντων καὶ λογάδων τοῦ Γένους ἔπιπτον, τότε καὶ ἡ πολυπαθὴς πατρὶς ἡμῶν Κύπρος, τὸ πικρὸν τῆς σκληρᾶς ταύτης δοκιμασίας ποτήριον ἐποτίσθη, καὶ μετὰ φρίκης τὰ ἐκλεκτότερα εἶδε τέκνα της, τὰ μὲν ἐπὶ τῆς ἀγχόνης, τὰ δὲ ὑπὸ τοῦ δημίου τὴν μάχαιραν σφαδάζοντα, καὶ καθ’ ἅπερ ἡ πάλαι ποτὲ Ῥαχὴλ ἔκλαυσε καὶ ἐθρήνησε, καὶ οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι.
Ἡγεμὼν τῆς μαρτυρικῆς Νήσου ἐτύγχανεν ἤδη ἀπὸ τοῦ 1820 ὁ Κουτσούκ-Μεχεμέτης, ὁ μετὰ ταῦτα Ὑπουργὸς ἐν Κωνσταντινουπόλει τῆς Ἀστυνομίας γενόμενος, ὑπὸ τὸ ὄνομα Πεπεὴ-Μεχεμὲτ-Πασιᾶς, ἀνὴρ κρυψίνους λίαν καὶ ὑπερόπτης, ὃν ὁ Καπετάν Πασιᾶς, ὡς ὄργανον κατάλληλον ἐξελέξατο καὶ ἀπέστειλεν ἐνταῦθα, ὅπως τὴν κρατοῦσαν καταστρέψῃ τοῦ Ἀνωτάτου Ἐκκλησιαστικοῦ Ἄρχοντος ἐπιῤῥοήν, ὅστις περιβεβλημένος δυνάμει Ἀχτιναμέδων καὶ Βερατίων προνομίας ἐξαιρετικάς, τὸ μέγα τοῦ ἐθνάρχου ἔφερεν ἀξίωμα, καὶ ἐν χερσὶν ἅπασαν σχεδὸν κατεῖχε τὴν διοικητικὴν ἐξουσίαν· καὶ οὐ μόνον ἀνεξάρτητος, οὕτως εἰπεῖν, διετέλει τῶν ἐκπεμπομένων Ἡγεμόνων, ἀλλ' ἀκόμη καὶ περὶ τῆς ἐκλογῆς ἢ καὶ ἀνακλήσεως αὐτῶν ἀπεφάσιζεν, ἀνὰ πάσας τὰς ἐπαρχίας τῆς Νήσου κατ’ ἐκλογὴν καὶ βούλησιν διορίζων τοὺς ὑπαλλήλους· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τοῦ ποσοῦ τῶν ἐνιαυσίων φόρων ἐθέσπιζεν, οἵτινες τότε μόνον εἰσεπράττοντο, ὅτε οἱ ἑνὸς ἑκάστου χωρίου φορολογικοὶ πίνακες διὰ τῆς πορφυρᾶς περιεβάλλοντο ὑπογραφῆς του· πλὴν καὶ τοὺς φόρους τούτους αὐτὸς ἀπ’ εὐθείας ἔπεμπεν εἰς τὸν Μέγαν Βεζύρην καὶ τὸ κεντρικὸν Αὐτοκρατορικὸν Ταμεῖον. Ἡ δὲ παντοδυναμία του αὕτη εἰς τὸ κατακόρυφον σημεῖον ἰδίως ἀνῆλθεν ἐπὶ τῶν Σουλτάνων Σελὴμ τοῦ Γ΄, Μουσταφᾶ τοῦ Δ΄ καὶ τοῦ Μαχαμούτ Β΄. 1789-1821.
Κατὰ τὴν αὐτὴν ἐπίσης ἐποχήν, ἐπὶ τοῦ Θρόνου τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα ἐκάθητο ἱκανώτατος ἀνὴρ περί τε τὰ Ἐκκλησιαστικὰ καὶ πολιτικά, καὶ ἐπὶ φιλομουσίᾳ μάλιστα διακρινόμενος, ὁ Κυπριανὸς Ἀρχιεπίσκοπος πάσης Κύπρου. Οὗτος ἐγεννήθη ἐν τῷ παρὰ τῇ πρωτευούσῃ τῆς Νήσου Λευκωσίᾳ χωρίῳ Στροβίλῳ, παιδιόθεν ἀποκαταστὰς ἐν τῷ ἱερῶ Μοναστηρίῳ τοῦ Μαχαιρᾶ, ἐν ᾧ ἐχειροτονήθη ἱεροδιάκονος, καὶ εἶτα ἱερεὺς ἐν ταῖς Παραδουναβίοις Ἡγεμονίαις, εἰς ἃς κατὰ τὸ ἔτος 1783 ὡς ἀκόλουθος μετέβη τοῦ Ἡγουμένου τῆς Μονῆς Χαραλάμπους πρὸς εἴσπραξιν βοηθημάτων ὑπὲρ τῶν ἀναγκῶν τῆς Μονῆς, καὶ ὁπόθεν ἐπανελθὼν κατὰ τὸ 1802 προεχειρίσθη οἰκονόμος τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Χρυσάνθου, ὃν καὶ διεδέξατο περὶ τὸ 1810 τελευτήσαντα ὑπέργηρον ἐν τῇ κατὰ Χαλκίδα τῆς Νήσου Εὐβοίας ὑπερορίᾳ.
Συνεπείᾳ τῆς, ὡς εἴρηται, Ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως, ἡ Ὑψηλὴ Πύλη πανταχοῦ τοῦ Κράτους διέταξε τὸ κατ’ ἀρχὰς τὸν ἀφοπλισμὸν ἀνεξαιρέτως ὅλων τῶν ῥαγιάδων Ἑλλήνων, ἔπεμψε δὲ ὡς ἐκ τούτου καὶ εἰς Κύπρον διάταγμα εἰδικόν, ἐν ᾧ ἐπὶ τὸ εὐνοϊκώτερον οὑτωσὶν ἐξεφράζετο:
«Εἰ καὶ τοὺς Κώδικας ἡμῶν ἐξετάσαντες, οὐδέποτε εὕρομεν, ἀφ’ ἧς ἐποχῆς μετέβη εἰς τὴν ἡμετέραν ὑποταγὴν ἡ νῆσος αὕτη, τοὺς Χριστιανοὺς τοῦ τόπου τούτου ἐνοχοποιηθέντας τὸ παραμικρὸν κατὰ τῆς Κυβερνήσεως ἡμῶν, ἀλλ’ ἀπεναντίας καὶ ἀποστατησάντων τῶν Τούρκων κατὰ περιστάσεις τινάς, ἡνώθησαν οὗτοι μετὰ τῶν νικηφόρων στρατευμάτων ἡμῶν, καὶ συνετέλεσαν προθύμως εἰς τὴν κατατρόπωσιν καὶ τὴν ὑποταγὴν τῶν ἀποστατῶν, πλὴν πρὸς ἐκτέλεσιν τῆς γενικῆς ἡμῶν διαταγῆς περὶ ἀφοπλισμοῦ ὅλων τῶν χριστιανῶν τῆς Ἐπικρατείας, διατάττομεν νὰ ἐκτελεσθῇ καὶ ἐν τῇ Νήσῳ ταύτῃ».
Ὅθεν τὴν 23 Ἀπριλίου 1821 ἄνευ οὐδεμιᾶς οὐδόλως ἀντιστάσεως καθ’ ἅπασαν τὴν Νῆσον ἐξετελέσθη τὸ τοῦ ἀφοπλισμοῦ διάταγμα τὴν Νῆσον, καὶ οὐδὲν ἀπευκταῖον θὰ ἐπηκολούθει, ἐὰν ἡ τοῦ Κουτσοὺκ-Μεχεμέτη φιλοχρηματία δὲν ἐξεγείρετο ἐν ὅλῃ τῇ θηριώδει παραφορᾷ, ἐπειδὴ εὔκαιρον τὴν περίστασιν ἐθεώρησε νὰ πλουτήσῃ, ἂν κατώρθωνε νὰ θυσιασθῶσιν οἱ τῶν τῆς Κύπρου Ἑλλήνων κράτιστοι. Τούτου ἕνεκα συνεννοηθεὶς μετά τινων Ἀγάδων, οἵτινες ἁρμοδίαν ὡσαύτως ἐθεώρησαν τὴν περίστασιν, ὅπως δι’ εὐτελοῦς τιμήματος κάτοχοι γίνωσι τῶν δημοπρατηθησομένων κτήσεων τῶν προγραφησομένων, σὺν τῇ πρὸς τὴν Πύλην ἀγγελίᾳ του, ὅτι ὁ ἀφοπλισμὸς ἐπετελέσθη ἐν ἡσυχίᾳ, καθυπέβαλε καὶ ὀνομαστικὸν κατάλογον 486 πρωτευόντων Κυπρίων χριστιανῶν, συμπεριλαμβανομένου καὶ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου, τῶν τριῶν Μητροπολιτῶν καὶ τῶν Ἡγουμένων ἁπάντων τῶν τῆς Νήσου Ἱερῶν Μοναστηρίων, κατηγορῶν αὐτούς, ὡς δῆθεν συνεννοηθέντας πρὸς ἐξέγερσιν μετὰ τῶν ἐπαναστατησάντων Ἑλλήνων. Ἐνισχύθη δὲ ἡ κατηγορία αὕτη καὶ ἐκ τῆς ἀφίξεως εἰς τὴν Νῆσον τοῦ Κυπρίου Ἀρχιμανδρίτου Θεοφυλάκτου Θησέως, ὅστις ἐλλιμενισθείς εἰς Λάρνακα, διέδωκεν ἐπιστολὰς καὶ προκηρύξεις προτρεπτικὰς εἰς ἐπανάστασιν, αἵτινες περιῆλθον εἰς χεῖρας τοῦ Ἡγεμόνος, ὅστις συνεπείᾳ τούτου ἔγραψε πάραυτα εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ ᾐτήσατο στρατόν, καὶ ἐπὶ τούτῳ ἡ Κυβέρνησις διέταξε καὶ ἔφθασαν ἐξ Ἄκρης περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ Μαΐου τετρακισχίλιοι. Καὶ οὕτω ἡ Κυβέρνησις τοῦ Σουλτάνου Μαχμούτ, ὑπὸ τῶν παραστάσεων τούτων παραπεισθεῖσα, δι’ Αὐτοκρατορικοῦ ὁρισμοῦ διέταξε τὸν θάνατον ὅλων τούτων, καὶ τὴν δήμευσιν ἁπάσης τῆς περιουσίας των.
Τινὲς τὸν ἀριθμὸν τῶν προγραφέντων ἐθεώρησαν ὑπερβολικόν, καθὸ λαβόντες ὑπ’ ὄψιν μόνον τοὺς ἐν τῇ πρωτευούσῃ Λευκωσίᾳ θυσιασθέντας. Καὶ ὅμως ἀνὰ πᾶσαν τὴν Νῆσον Κύπρον πλειότερα τοῦ ἀριθμοῦ τούτου ἔπεσαν θύματα. Ἐπειδὴ εἰς τὸ ἄκουσμα τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως ἐξήφθη τὸ φανατικὸν μῖσος τῶν τότε Ὀθωμανῶν, καὶ ὡς ἐκ τούτου ὑπόπτους ἐθεώρουν πάντας ἀνεξαιρέτως τοὺς Ἕλληνας ῥαγιάδας, ἰδίως μετὰ τὸ ἀπερίσκεπτον πραξικόπημα τοῦ, ὡς εἴρηται, Ἀρχιμανδρίτου Θεοφυλάκτου Θησέως· εἰς τρόπον ὥστε καὶ ἡ ἐλαχίστη ἀφορμὴ ἤρκει νὰ καταστῇ αἰτία θανάτου. Πολλῶν δὲ θανατωθέντων τὰ ὀνόματα, τῆ παρελεύσει τῶν χρόνων μὴ παραδοθέντα γραφῇ παρεδόθησαν εἰς τὴν λήθην. Ἀλλὰ καὶ ὁ κάλαμος ἀδυνατεῖ τῷ ὄντι νὰ περιγράψῃ τὴν ἔμπλεων φρίκης ἐκείνην κατάστασιν, ἥτις ἐπὶ μῆνα ὅλον διήρκεσε, καθ’ ὃν οὐδεὶς χριστιανὸς ἐτόλμα τὰ εἴπῃ εἰς Τοῦρκον, ὅ,τι καὶ ἂν ἤκουεν, οὔτε νὰ ἐξέλθῃ τὴν νύκτα τῆς οἰκίας του ὅ,τι καὶ ἂν ἐχρειάζετο. Πανικὸς δὲ φόβος τοὺς χριστιανοὺς ραγιάδας ἐκράτει, καὶ οἱ Ναοὶ τοῦ Ὑψίστου κατεπατήθησαν, ἐσυλήθησαν, ἐδημεύθησαν, τὰ ἱερὰ τῶν Ναῶν ἐχλευάσθησαν, παρθένοι διεκορεύθησαν, γυναῖκες ἠτιμάσθησαν, καὶ πᾶσα αἰδὼς ἐν ἑνὶ λόγῳ ἐξέλειψε, καὶ πᾶς σπινθὴρ ἐλέους ἐσβέσθη, ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις τῆς ὀδύνης καὶ τῶν στεναγμῶν, καθ’ ἃς οἱ ταλαίπωροι χριστιανοὶ ἐν δάκρυσι καὶ πικρίαις ἔτρωγον τὸν ἄρτον των, καὶ ἀπέλπιδες κατεκλίνοντο ἀμφιβάλλοντες ἂν τὴν ἑπομένην πρωΐαν θὰ ἔφερον ἐπὶ τῶν ὤμων τὴν κεφαλήν. Καὶ ταῦτα πάντα ἐπράχθησαν ἐναντίον λαοῦ ἀθῴου, λαοῦ μὴ δόντος οὐδὲν ἀπολύτως σημεῖον ἐξεγέρσεως, καὶ μήτε κἂν ὅπλα ἔχοντος, διότι καὶ ἄν τινες ἐξ αὐτοῦ εἶχον ἀφῄρουν οἱ κρατοῦντες κατὰ τὸ περὶ ἀφοπλισμοῦ διάταγμα. Ταῦτα πάντα οἱ ἐπιζῶντες μαρτυροῦσιν ἐκ τῆς γενεᾶς ἐκείνης, οἱ τὴν παροῦσαν ἡμῶν μακαρίζοντες ἐποχήν. Σὺν τούτοις δὲ καὶ ὁ πολὺς περὶ τὴν ἱστορίαν Σπυρίδων Τρικούπης ἐν περιλήψει ὧδέ πως καὶ περὶ τῆς Κύπρου ἀφηγεῖται.
(Κηπιάδης, 1888, σ. 5-9)