Τρικούπης, Σ. (1860). Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Λονδῖνον: Ἐκ τῆς ἐν τῇ Αὐλῇ τοῦ Ἐρυθροῦ Λέοντος Τυπογραφίας Ταϋλόρου καὶ Φραγκίσκου.
Ἡ Κύπρος εἶχεν ἐπὶ τῆς ἐπαναστάσεως κατοίκους ἑκατὸν χιλιάδας, ἐξ ὧν εἰκοσακισχίλιοι ἦσαν Τοῦρκοι, οἱ δὲ λοιποί, ἐκτὸς ὀλίγων Ἑβραίων, Χριστιανοί. Δεκακισχιλίους Τούρκους καὶ πεντακισχιλίους Χριστιανοὺς εἶχε ἡ Λευκωσία, ἡ πρωτεύουσα τῆς νήσου· ἕδρευε δ’ ἐν αὐτῇ ὁ μουτεσελήμης τῆς νήσου, ὁ ἀλαήμπεης, ὁ γενιτσάραγας, ὁ μουφτῆς, οἱ γενικοὶ δημογέροντες καὶ ὁ ἀρχιεπίσκοπος ὁ καὶ μακαριώτατος. Ἡ νῆσος εἶχεν καὶ ἄλλους τρεῖς ἀρχιερεῖς, τὸν Πάφου, τὸν Κυττίων καὶ τὸν Κυρηνίας ἑδρεύοντας ἐν ταῖς ἐπαρχίαις των.
Ἡ Πύλη ἐπὶ τῆς ἐκρήξεως τῆς ἐπαναστάσεως διέταξε τὸν πασᾶν τοῦ Ἀκρίου νὰ μεταβιβάσῃ εἰς Κύπρον στρατεύματα καὶ ἔδωκε συγχρόνως πλήρη ἄδειαν τῷ μουτεσελήμῃ νὰ σφάξῃ ὅσους τῶν Χριστιανῶν ἔκρινεν ἀξίους σφαγῆς.
Λαβὼν ὁ τότε μουτεσελήμης Κουτσοὺκ-Μεχμέτης τοιαύτας διαταγάς, τὰς ἐκοινοποίησε τοῖς ἐντοπίοις Τούρκοις ἐπὶ μυστικοῦ συμβουλίου. Πρόθυμοι οὗτοι νὰ θεραπεύσωσι τὴν κατὰ τῶν Χριστιανῶν λύσσαν των καὶ ν’ ἀσφαλίσωσιν ἴσως, ὡς ἐνόμιζαν, καὶ τὰ συμφέροντα καὶ τὴν ὕπαρξίν των, ἐπῄνεσαν ὡς σωτήριον τὴν πρόνοιαν τῆς κυβερνήσεως καὶ ἐγνωμοδότησαν νὰ θυσιασθῶσιν εἰς πλήρη διατήρησιν τῆς ἀσφαλείας τῆς νήσου ὄχι μόνον οἱ τέσσαρες ἀρχιερεῖς καὶ ὀλίγοι τινὲς τῶν ἐγκρίτων Χριστιανῶν κατὰ τὴν πρότασιν τοῦ μουτεσελήμη, ἀλλ΄ ὅλοι ὅσοι, εἴτε διὰ περιουσίαν εἴτε διὰ παιδείαν εἴτε δι’ ἄλλην αἰτίαν, εἶχαν ἐπιῤῥοὴν ἐπὶ τῶν ὁμοεθνῶν των καὶ ἐδύναντο νὰ τοὺς ὠθήσωσιν εἰς ἐπανάστασιν. Ἐπὶ τούτοις συνέταξαν μακρὸν κατάλογον προγραφῆς συμπαραλαμβάνοντες ἀναμφιβόλως καὶ ὅσους ἕκαστος ἐμίσει ἢ ὅσων ἐπεθύμει νὰ οἰκειοποιηθῇ ἐπὶ μικρᾷ τιμῇ τὴν περιουσίαν. Ὁ μουτεσελήμης ηὗρεν ὑπέρμεγαν τὸν ἀριθμὸν τῶν ἐν τῷ καταλόγῳ καὶ ἀνωφελῆ τὴν θυσίαν πολλῶν ἐξ αὐτῶν ὡς ἀσημάντων· ἀλλ΄ οἱ ἐντόπιοι Τοῦρκοι, ἰδόντες ὅτι ἐδίσταζε, τὸν ἠπείλησαν λέγοντες, ὅτι ἦτον ὑπεύθυνος, ἂν ἕνεκα τῆς τοιαύτης ἐπιεικείας ἀπεστάτει ἡ νῆσος. Διαρκούσης δὲ τῆς λογοτριβῆς περὶ τοῦ ποσοῦ καὶ τοῦ ποιοῦ τῶν θυμάτων, κατήχθη εἰς τὴν νῆσον ὁ ἀρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Θησεὺς Κύπριος, καὶ μείνας ἐπὶ τοῦ πλοίου διέδωκεν ἐπιστολὰς καὶ προκηρύξεις προτρεπτικὰς εἰς ἐπανάστασιν. Αἱ προκηρύξεις ἔπεσαν εἰς χεῖρας τοῦ μουτεσελήμη καὶ συνετέλεσαν εἰς τὸ νὰ τὸν πείσωσι νὰ ἐκτελέσῃ τὰς διαταγὰς τῆς κυβερνήσεώς του καὶ τὰς ἐπιθυμίας τῶν ἐντοπίων ἀγάδων· ἀλλά, φοβηθεὶς μήποτε ἡ θυσία τοσούτων καὶ τοιούτων ἐπιφέρῃ ταραχήν, ἀνέβαλε τὴν ἐκτέλεσιν μέχρι τῆς ἀφίξεως τῆς ἀναμενομένης στρατιωτικῆς δυνάμεως.
Τὴν 3 Μαΐου ἔφθασαν τετρακισχίλιοι, καὶ μετὰ τὴν ἄφιξιν αὐτῶν ὁ μουτεσελήμης ἐκάλεσεν εἰς Λευκωσίαν τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ λοιποὺς προὔχοντας ἐπὶ λόγῳ ὅτι, ἐπαναστατησάντων ἀλλοῦ τῶν ὁμοθρήσκων των, ἐπάναγκες ἦτο πρὸς σωτηρίαν αὑτῶν, πιστῶν ὄντων, νὰ στείλωσι κοινὴν ἀναφορὰν εἰς τὴν Πύλην βεβαιοῦντες τὴν ἀκλόνητον εἰς τὸν θρόνον τοῦ σουλτάνου πίστιν καὶ ἀφοσίωσίν των· ὑπέσχετο δὲ νὰ ἐπικυρώσῃ τὰ γραφόμενα δι’ ἰδιαιτέρας του ἀναφορᾶς. Πολλοὶ ἐπίστευσαν τοὺς λόγους του καὶ ὑπῆγαν εἰς Λευκωσίαν· τινὲς δὲ συνετώτεροι ὑπώπτευσαν καὶ κατέφυγαν εἰς Λάρνακα, πόλιν ἔχουσαν ἑξακισχιλίους κατοίκους, τοὺς πλείστους ὁμοθρήσκους, καὶ ἐκρύβησαν ἐν τοῖς ἐκεῖ προξενείοις. Ὅσοι δὲ προὔχοντες τῆς Λάρνακος καὶ τῆς Λεμισοῦ δὲν ἔλαβαν τὴν πρόνοιαν νὰ κρυφθῶσιν, συνελήφθησαν ἐξερχόμενοι τῶν ἐκκλησιῶν καὶ ἐστάλησαν δέσμιοι εἰς Λευκωσίαν. Ὁ δὲ μουτεσελήμης, ἀφ’ οὗ συνήθροισεν ἐν τῇ πρωτευούσῃ ὅσους ἠμπόρεσεν, ἔῤῥιψε τὸ προσωπεῖον καὶ ἐφανέρωσε τοὺς φονικοὺς σκοπούς του, ἂν καὶ οἱ δυστυχεῖς Χριστιανοὶ οὐδεμίαν ἔδωκαν αἰτίαν.
Τὴν 9 Ἰουλίου ἔφεραν οἱ ὑπηρέται τῆς ἐξουσίας εἰς τὴν ἔμπροσθεν τοῦ διοικητηρίου πλατεῖαν τὸν ἀρχιεπίσκοπον Κυπριανὸν καὶ τοὺς τρεῖς ἄλλους ἀρχιερεῖς· καὶ τὸν μὲν ἐκρέμασαν ἀπό τινος δένδρου ἀπέναντι τῆς πύλης τοῦ διοικητηρίου, τοὺς δὲ ἀπεκεφάλισαν. Συναπεκεφάλισαν καί τινας τῶν προκρίτων Χριστιανῶν καὶ ἀφῆκαν κατὰ γῆς ἐῤῥιμμένα τὰ πτώματα ὅλων ἡμέρας τινάς· δὲν ἔπαυσαν δ΄ ἔκτοτε ἐν διαστήματι 30 ἡμερῶν σφάζοντες καὶ πολλοὺς κόπτοντες μεληδὸν ζῶντας. Διακόσιοι προὔχοντες πόλεων καὶ χωρίων ἐθυσιάσθησαν, καὶ μόνοι σχεδὸν οἱ φυγόντες διεσώθησαν· τὰ δὲ ὑπάρχοντα ὅλων καὶ θανατωθέντων καὶ φυγόντων ἐδημεύθησαν καὶ ἐπωλήθησαν. Φιλανθρωπότατοι ἐφάνησαν ταῖς θλιβεραῖς ἐκείναις ἡμέραις οἱ πρόξενοι, καὶ κατ’ ἐξοχὴν ὁ τῆς Γαλλίας Μεχαίνης, παρέχοντες ἐν πρώτοις τὰ προξενεῖα ἄσυλα τοῖς καταδιωκομένοις, καὶ ἀποπέμποντες αὐτοὺς μετὰ ταῦτα δι’ εὐρωπαϊκῶν πλοίων.