Φιλήμων, Ἰ. (1860). Δοκίμιον Ἱστορικὸν περὶ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως (τμ. 3). Ἀθῆναι: Τύποις Π. Σούτσα καὶ Ἀ. Κτενᾶ.
Συνεπὲς δ΄ ἦτο, ἵνα μετασχῇ τῶν κακῶν τῆς Σμύρνης καὶ ἡ μεγαλόνησος Κύπρος, διότι κατῳκεῖτο ὑπὸ ὀγδοηκοντακισχιλίων Ἑλλήνων καὶ μόλις εἰκοσακισχιλίων Τούρκων. Πλουσία μὲν το πάλαι, ἀκμαία καὶ πολυάνθρωπος διὰ τὴν μεγάλην εὐφορίαν καὶ τὰ ἄφθονα μεταλλεῖα αὐτῆς, ἀλλ’ ἤδη πλήρης ἐξ ἐρειπίων πόλεων ἕνεκα τῶν διαφόρων καταστροφῶν, καὶ ἔρημος σχεδὸν διὰ τὸν ὀλίγιστον πληθυσμὸν ἕνεκα τῆς τυραννίας, ἡ Κύπρος τῆς Μεσογείου οὐδεμίαν ἔδιδεν ὑπόνοιαν ἐπαναστατικήν· πρῶτον, διότι, καίτοι τετραπλάσιον τοῦ τουρικοῦ φέρουσα πληθυσμὸν ἑλληνικόν, ἄοπλον ὅμως, καταβεβλημένον καὶ ὅλως ἀγευστον τῶν ἐπαναστατικῶν ἰδεῶν καὶ πραγμάτων, οὔτε ναυτικόν, οὔτε πεζομάχους ἁρμοδίους καὶ ἱκανοὺς ἔσχε· δεύτερον, διότι ἡ ἐκπληκτικὴ ἀραίωσις τῶν κατοίκων ἐπὶ τόπου, οὗ ἡ περίμετρος λογίζεται ἐκ τετρακοσίων εἴκοσι σταδίων, παρενεβάλλετο δυσυπέρβλητον πάντοτε πρόσκομμα διὰ πᾶσαν κοινὴν συνεννόησιν· καὶ τρίτον, διότι ἔκειτο οὐ μακρὰν τῆς Αἰγύπτου καὶ ἀπέναντι τῶν παραλίων τῆς Συρίας καὶ τῆς Κιλικίας, ὅπου ὁ μωχαμεθανισμὸς ἔπληθε. Ἀλλά, καὶ οὕτως ἐχούσης τῆς νήσου αὐτῆς, ὁ σουλτάνος οὐ μόνον διέταξε τὸν σατράπην τῆς Πτολεμαΐδος (Ἄκρης) περὶ ἀποστολῆς στρατοῦ πρὸς περιστολὴν τῶν Ἑλλήνων Κυπρίων ἀπὸ παντὸς ἐπαναστατικοῦ κινήματος, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν μουτεσελήμην ταύτης συνεχώρησεν, ὅπως σφάξῃ ἀπ’ εὐθείας, ὅσους ἂν ἐξ αὐτῶν ἔκρινε σφαγῆς ἀξίους, ὡς ἀκολούθως.
Συνεπείᾳ τοῦ γενικοῦ μέτρου περὶ τοῦ ἀφοπλισμοῦ τῶν Ἑλλήνων ῥαγιάδων, ἐπέμφθη καὶ εἰς τὴν Κύπρον εἰδικὸν τῆς τουρκικῆς κυβερνήσεως διάταγμα, ὁρίζον μὲν τὸν ἀφοπλισμὸν τῶν Χριστιανῶν ταύτης, ἐκφραζόμενον δὲ ἐπὶ τὸ εὐνοϊκώτερον οὑτωσί: «Εἰ καί, τοὺς κώδηκας ἡμῶν ἐξετάσαντες, οὐδέποτε εὕρομεν, ἀφ΄ ἧς ἐποχῆς μετέβη εἰς τὴν ἡμετέραν ὑποταγὴν ἡ νῆσος αὕτη, τοὺς Χριστιανοὺς κατοίκους τοῦ τόπου τούτου ἑνοχοποιηθέντας τὸ παραμικρὸν κατὰ τῆς κυβερνήσεως ἡμῶν, ἀλλ’ ἀπ’ ἐναντίας, ἀποστατησάντων τῶν Τούρκων κατὰ περιστάσεις τινάς, ἡνώθησαν οὗτοι μετὰ τῶν νικηφόρων στρατευμάτων ἡμῶν καὶ συνετέλεσαν προθύμως εἰς τὴν κατατρόπωσιν καὶ τὴν ὑποταγὴν τῶν ἀποστατῶν· πλήν, πρὸς ἐκτέλεσιν τῆς γενικῆς ἡμῶν διαταγῆς περὶ ἀφοπλισμοῦ ὅλων τῶν Χριστιανῶν τῆς ἐπικρατείας, διατάττομεν, ἵνα ἐκτελεσθῇ οὗτος καὶ ἐν τῇ νήσῳ ταύτῃ».
Κατόπιν τοῦ φερμανίου τούτου διαταγαὶ ἴδιαι καὶ ἀπεσταλμένοι τῆς τουρκικῆς ἀρχῆς εἰς ἁπάσας τὰς ἐπαρχίας τῆς νήσου ἐξετέλεσαν τὸν ἀφοπλισμόν, οὐδεμιᾶς ἐπενεχθείσης ἐναντιότητος ἢ δυσκολίας. Ἅμα δὲ ἀποβιβασθέντος τῇ 3 μαΐου τοῦ ἐκ Συρίας καὶ Παλαιστίνης στρατιωτικοῦ σώματος ἐκ τετρακισχιλίων, ἤρξαντο ἐπὶ προμελετημένῳ σκοπῷ αἱ καταγγελίαι ἐναντίον προσώπων, κοινοτήτων καὶ μονῶν, ὡς δῆθεν ἀποκρυπτουσῶν ὅπλα τε καὶ πολεμοφόδια, συνεννοουμένων δὲ μετὰ τῶν ἀποστατῶν, καὶ οὐδὲν ἄλλο περιμενουσῶν, ἢ τὴν ἐμφάνισιν πλοίων ὑδραϊκῶν καὶ πετσιωτικῶν, ἵνα κινήσωσιν εἰς τὰ ὅπλα τὴν νῆσον ὁλόκληρον. Ἐντεῦθεν προῆλθον ἔρευναι παντοῖαι, καταδιώξεις καὶ φυλακίσεις ἄπειροι· ἀλλ’ οὐδεμία ἀνεκαλύφθη ἀπόκρυψις ὅπλων καὶ πολεμοφοδίων, ἢ συνεννόησις μετὰ τῶν ναυτικῶν νήσων.
Καὶ μεθ’ ὅλα ταῦτα ὁ μουτεσελήμης τῆς νήσου Κιουτσοὺκ Μεχεμέτ, συμβουλευόμενος μάλιστα παρὰ τοῦ στενοῦ αὑτοῦ φίλου Γεωργίου Λαπιέρ, ἐκ τῆς Σύρου καταγομένου καὶ διερμηνέως τοῦ γαλλικοῦ προξενείου διατελοῦντος, ἐθεώρησε τὴν περίστασιν ἁρμοδίαν εἰς πλουτισμόν, ἐὰν κατώρθωνε θύματα τὰ ἐπισημότερα τοῦ τόπου πρόσωπα. Ἀναγγείλας δὲ τῇ πύλῃ τὸν ἐν ἡσυχίᾳ ἀφοπλισμὸν τῶν Χριστιανῶν, ὑπέβαλε συγχρόνως καὶ κατάλογον ὀνομαστικὸν ἐκ τετρακοσίων ὀγδοήκοντα ἓξ προσώπων, περιλαμβάνοντα τὸν ἀρχιεπίσκοπον Κύπρου, τοὺς τρεῖς μητροπολίτας, τοὺς ἡγουμένους καὶ προηγουμένους ὅλων τῶν μονῶν, τοὺς ἐπισήμους τῶν κληρικῶν καὶ ὅλους τοὺς προεστῶτας καὶ προκρίτους τῶν ἐπαρχιῶν τῆς νήσου· παρετήρησε δέ, ὅτι κατ’ οὐδὲν ὠφελεῖ ὁ ἀφοπλισμός, ἐν ὅσῳ μένουσιν ἐν τῇ ζωῇ οἱ ἐν τῷ καταλόγῳ ἀναφερόμενοι, ὅτε καὶ πλούσιοι καὶ ἰσχυροὶ ὄντες οὗτοι, καὶ σχέσεις πολλὰς ἐν τῇ Εὐρώπῃ καὶ ταῖς ναυτικαῖς νήσοις ἔχοντες, εὐκόλως δύνανται πᾶσαν προμήθειαν ἔξωθεν ὅπλων καὶ ἐφοδίων, πᾶσαν ἑκάστοτε πρόσκλησιν πλοίων καὶ πᾶσαν ἐπὶ τέλους κίνησιν εἰς τὰ ὅπλα τῆς ὅλης νήσου.
Εἰς ἀπάντησιν διέταξεν ἡ πύλη, ἄνευ ἑτέρου, τὴν σφαγὴν ὅλων γενικῶς, τὴν δήμευσιν ἁπάσης τῆς κινητῆς καὶ ἀκινήτου περιουσίας αὐτῶν, ὡς καὶ ἐκ προσθήκης τὴν ἐξανδραπόδισιν τῶν συζύγων καὶ τέκνων τούτων, ἐκτὸς τῶν ἀποδεχθησομένων τὸν ἰσλαμισμόν. Διὰ τοιαύτης ὁ Κιουτσοὺκ Μεχεμὲτ ἐφοδιασθεὶς ἐξουσίας, ἐσκέφθη, συμβουλευόμενος πάντοτε τὸν Λαπιέρ, τίσι προβῇ τρόποις εἰς τὴν σύλληψιν τόσων προσώπων, ὅτε τὰ πλεῖστα διέμενον ἐκτὸς τῆς προτευούσης Λευκοσίας καὶ εἰς πολλὰς διεσπείροντο ἐπαρχίας. Ἐπὶ δὲ τούτοις ὑποπτεύων, μήτοιγε ἐν τῇ ἀπελπισίᾳ αὑτῶν οἱ προὔχοντες κινήσωσι γενικὴν ἐν τῆ νήσῳ ἐπανάστασιν, ἧς ἐφοβεῖτο πάντοτε τὰς συνεπείας καὶ μεθ’ ὅλην τὴν παρουσίαν τοῦ στρατοῦ τῆς Συρίας καὶ Παλαιστίνης, ἠθέλησε συνυπευθύνους τοὺς ἐντοπίους ἀγάδας, καὶ συγκαλέσας αὐτοὺς ἐν ἰδίῳ συμβουλίῳ, ὑπεκρίθη τὸν μέτριον ὡς πρὸς τὴν ἐκτέλεσιν τοσούτων θανατώσεων. «Διὰ τὴν ἀσφάλειαν, εἶπε, τῆς νήσου θεωρῶ ἐπαρκοῦσαν μόνην τὴν σφαγὴν τοῦ ἀρχιεπισκόπου, τῶν μητροπολιτῶν καὶ τῶν ἐγκριτωτέρων». Ἀλλ’ οἱ ἐπίσης κακότροποι καὶ θηριώδεις ἀγάδες προέβησαν καὶ πέραν τοῦ καταλόγου, ἀντιπροτείνοντες τὴν ἀνάγκην τῆς σφαγῆς παντὸς ἔτι καὶ ἐκ τῶν κοινοτέρων ἀνθρώπων, ἔχοντος περιουσίαν, ἢ παιδείαν, ἢ ἐπιῤῥοὴν οἱανδήτινα, καὶ ὑπόπτου ἑπομένως καθισταμένου. Οὐσιωδῶς ἐθεώρουν ἁρμοδίαν τὴν εὐκαιρίαν καὶ οὗτοι, ἵνα λάβωσι διὰ μικρῶν τὰς δημοπρατηθησομένας κτήσεις τούτων καὶ ἐκείνων. Ἐπιμένοντος δὲ πονήρως τοῦ μουτεσελήμου ἐπὶ τῇ ἀνωφελεῖ σφαγῇ τῶν πολλῶν, ὡς δυναμένῃ προκαλέσαι τὴν ἔνοπλον διαταραχὴν τοῦ τόπου, οἱ ἀγάδες ἠπείλησαν μάλιστα τοῦτον, ὡς ἀναδεχόμενον εὐθύνην βαρεῖαν ἀπέναντι τῆς διαταγῆς τοῦ σουλτάνου.
Οὕτως ἐδείχθη ὁ Κιουτσοὺκ Μεχεμὲτ πειθόμενος διὰ τὴν ἐκτέλεσιν ὁλοκλήρου τοῦ καταλόγου, ἀλλὰ ἀναθέτων εἰς τοὺς ἀγάδας τὴν εὐθύνην ἐν πάσῃ ἐναντίᾳ περιστάσει. Ἐξέδοτο δ’ ἀμέσως διακήρυξιν, κοινοποιηθεῖσαν εἰς ὅλας τὰς πόλεις, κωμοπόλεις καὶ χωρία, δι’ ἧς ἀνήγγειλεν, ὅτι ὁ σουλτάνος, μετὰ πλείστης ὅσης εὐχαριστήσεως ἰδὼν τὴν προθυμίαν τῶν ῥαγιάδων εἰς τὴν παράδοσιν τῶν ὅπλων, διέταξεν αὐστηρῶς, ἵνα ἀπολαμβάνωσιν, ὡς πιστοί, οὗτοι πᾶσαν τῶν ἐπιτοπίων ἀρχῶν προστασίαν ἐπὶ τῆς ζωῆς, τῆς τιμῆς καὶ τῆς περιουσίας αὑτῶν· ἐνταυτῷ δὲ ἠπείλει τὰς αὐστηροτέρας τιμωρίας κατὰ παντὸς τολμήσοντος, τυχόν, τὴν ἐλαχίστην ἐνόχλησιν ἢ βλάβην οἱουδήτινος τῶν πιστῶν αὐτῶν ῥαγιάδων τοῦ σουλτάνου. Μάλιστα δέ, μετὰ τὴν δημοσίευσιν τῆς διακηρύξεως ταύτης, ἐφρόντισεν, ἵνα τιμωρήσῃ καὶ Τούρκους τινὰς διὰ μικρὰς κατὰ τῶν Χριστιανῶν πράξεις, ὅπως ἀφαιρέσῃ οὕτω πᾶσαν ὑπόνοιαν περὶ τῆς ἀληθείας, ὅσων ἔγραφε καὶ ὑπισχνεῖτο. Μετ’ οὐ πολὺ δὲ συνεκάλεσεν ἐν τῇ πρωτευούσῃ ὅλους γενικῶς τοὺς ἀρχιερεῖς, ἡγουμένους καὶ προεστῶτας τῶν ἐπαρχιῶν, ὑπὸ τὸ πρόσχημα ὅπως γίνωσι κοιναὶ πρὸς τὴν πύλην ἀναφοραὶ, εὐχαριστήριοι μὲν διὰ τὰς ἀγαθὰς διαθέσεις αὐτῆς ὑπὲρ τῶν ῥαγιάδων, διαβεβαιοῦσαι δὲ τὴν ἀκλόνητον πίστιν καὶ ὑποταγὴν τούτων πρὸς τὸν σουλτάνον, τὸν νόμιμον αὐτῶν κυριάρχην.
Διὰ τοιούτου τρόπου δολίου ἐξηπάτησε τοὺς πάντας συνελθόντας ἐν τῇ Λευκοσίᾳ περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἰουνίου· ἦσαν δὲ οὗτοι οἱ συνήθως λαμβάνοντες ὡς ἐκ τῆς θέσεως αὑτῶν μέρος εἰς τοιαύτας συνελεύσεις. Ἐναπελείποντο ὅμως οἱ λοιποὶ ἐκ τῶν σεσημειωμένων ἐν τῷ καταλόγῳ, ὅσοι, ὡς ἐκ τοῦ ὅλως ἰδιωτικοῦ βίου ἑαυτῶν, οὐκ ἠδύναντο προσκληθῆναι εἰς τὴν συνέλευσιν ἄνευ ὑπονοίας. Διὰ τοῦτο ἐν ὡρισμένῃ ἡμέρᾳ τῆς 12 ἰουνίου ἔφθασαν εἰς τὸν τόπον τῆς διαμονῆς ἑκάστου ἀπεσταλμένοι τοῦ Κιουτσοὺκ Μεχεμὲτ μετὰ δυνάμεως στρατιωτικῆς, καὶ οὗτοι συνέλαβον ὅλους ἀγρεύσαντες ἐντὸς τῶν ἱερῶν ναῶν τῇ πρωΐᾳ, τελουμένης τῆς θείας λειτουργίας· (ἦτο ἡ 12 ἰουνίου ἡμέρα κυριακή·) σφραγίσαντες δὲ τὰς οἰκίας, τὰς ἀποθήκας καὶ τὰ ἐμπορικὰ καταστήματα αὐτῶν μέχρι δευτέρας δῆθεν διαταγῆς, τὰς μὲν συζύγους καὶ τὰ τέκνα τούτων ἐκβαλόντες ἐγκατέλειψαν κατὰ τὰς ὁδοὺς ἐν ἀπορίᾳ καὶ ἀμηχανίᾳ ἐσχάτη, αὐτοὺς δὲ ἀπήγαγον σιδηροδεσμίους εἰς τὴν πρωτεύουσαν. Μόνοι δεκαὲξ ἀπέφυγον τὴν σύλληψιν ἕνεκα περιστάσεων διαφόρων· καὶ ἐντεῦθεν τετρακόσιοι ἑβδομήκοντα ἐῤῥίφθησαν ἐν ταῖς φυλακαῖς ἐκ τοῦ ὅλου ἀριθμοῦ τῶν ἐν τῷ καταλόγῳ ἀναφερομένων. Συνεπῶς δέ, συγκαλεσθέντων ὅλων τῶν ἐν τῇ πρωτευούσῃ ἐπισήμων Τούρκων παρὰ τῷ μουτεσελήμῃ, ἀνεγνώσθη ἐπὶ τὸ τυπικώτερον ἡ κατὰ τῶν δυστυχῶν τούτων ἀπόφασις τοῦ σουλτάνου, καὶ διετάγη ἡ ἐκτέλεσις.
Ἔμελλεν οὕτως, ἵνα μεταβληθῆ ὡσαύτως εἰς σφαγεῖον ἀνθρώπων καὶ ἡ πόλις τῆς Λευκοσίας. Ἐν τῇ πλατείᾳ τοῦ διοικητηρίου καὶ κατὰ τὴν πρώτην ἡμέραν ἀπηγχονίσθη ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανὸς καὶ ἐκαρατομήθησαν οἱ τρεῖς μητροπολῖται, ὁ Πάφου, ὁ Κυτίου καὶ ὁ Κυρηνίας, μετὰ τῶν λοιπῶν ἀνωτέρων κληρικῶν, τεθείσης τῆς κεφαλῆς ἑκάστου ὑπὸ τὰ ὀπίσθια μέρη τοῦ πτώματος. Τῇ ἐπιούσῃ ἐκαρατομήθησαν ὅλοι οἱ ἄλλοι, ἐκτὸς τριάκοντα ἕξ, τῆς δευτερευούσης τάξεως προσώπων, ἐξομωσάντων δι’ ἀδυναμίαν χαρακτῆρος. Οὐ μόνον δὲ ἔσφαττον οἱ βάρβαροι, ἀλλὰ καὶ μεληδὸν πολλοὺς κατέκοπτον. Μόνοι δ’ ἐπέζησαν ἐκ τῶν ὁπωσοῦν διαφερόντων Κυπρίων, ὅσοι ἐκρύβησαν καὶ ἐδραπέτευσαν ἐκ τῆς νήσου διὰ τῆς φιλανθρωπίας καὶ τῆς συνδρομῆς προξένων τινῶν, καὶ μάλιστα τοῦ τῆς Γαλλίας Μεκένη. Ὅλων τῶν ἀπαγχονισθέντων, σφαγέντων καὶ κατακρεουργηθέντων ἡ κινητὴ καὶ ἀκίνητος περιουσία, ὅλων τῶν μοναστηρίων τὰ ἱερὰ καὶ λοιπὰ ἀργυρᾶ καὶ χρυσᾶ σκεύη, μεγάλης ὄντα ἀξίας, ἐδημεύθησαν πρὸς ὄφελος τῆς πύλης, ἐδημοπρατήθησαν πρὸς πλουτισμὸν τῶν ἐνεργησάντων τὴν ἐκποίησιν αὐτῶν, καὶ εἰς τῶν ἐντοπίων ἀγάδων τὴν κυριότητα περιῆλθον τὰ ἀκίνητα. Ἐγένετο, ὅ,τι ἐπεθύμουν οὗτοι. Ἀμέτοχος δὲ μεγάλων ὠφελειῶν οὐκ ἔμεινε καὶ ὁ τὰ μέγιστα συντελέσας εἰς τὴν θανάτωσιν τοσούτων ἀθῴων Λαπιέρ. Κατὰ τὰς δύο μάλιστα ἀποφράδας τοῦ ἰουνίου ἡμέρας τῶν σφαγῶν παρετηρήθη οὗτος ὁ ὀνόματι Χριστιανὸς συμπεριπατῶν μετὰ τοῦ πράγματι Μωχαμεθανοῦ Κιουτσοὺκ Μεχεμὲτ πρὸς τὸ μέρος ἐκεῖνο τοῦ διοικητηρίου, τὸ βλέπον εἰς τὴν πλατεῖαν, ὅπου, ὡς εἴπομεν, αἱ καρατομίαι ἐνηργοῦντο, καὶ οἱ ὀδυρμοὶ τοσούτων θυομένων ἀθῴων ἠκούοντο.
Μετὰ τὴν σφαγὴν καὶ τὴν δήμευσιν τῆς περιουσίας οὐ μόνον τῶν σφαγέντων, ἀλλὰ καὶ τῶν διασωθέντων δεκαέξ, εἵπετο, πρὸς ἐκτέλεσιν πλήρη τῆς ἀπανθρώπου διαταγῆς τοῦ βαρβάρου Μαχμούτ, ἡ αἰχμαλωσία καὶ ἡ ἐξανδραπόδισις τῶν συζύγων καὶ τέκνων· αὕτη ὅμως ἐπραγματοποιήθη ἐν μέρει διὰ τῆς μεσιτείας τῶν κληθέντων εἰς τὰ πράγματα Χριστιανῶν καὶ κατόπιν ἁδρᾶς πληρωμῆς ἑνὸς ἑκατομμυρίου, εἰσπραχθέντος διὰ φόρου ἐπιβληθέντος κατὰ κεφαλὴν ἐφ’ ὅλων τῶν ἀῤῥένων κατοίκων τῆς νήσου. Τοιαύτη ὑπῆρξεν ἡ ἀμοιβὴ τῆς ὑποταγῆς καὶ εὐπειθείας τῶν Χριστιανῶν τῆς Κύπρου πρὸς τὸν Τοῦρκον σουλτάνον.
(Φιλήμων, 1860, σ. 258-262)